Trudne sąsiedztwo – stosunki polsko-krzyżackie

W pamięci Polaków Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwany potocznie krzyżackim, zapisał się zdecydowanie negatywnie. Miały na to wpływ szczególnie liczne wojny zapoczątkowane w XV w. Wbrew pozorom w blisko trzystuletniej historii sąsiedztwa polsko-krzyżackiego przeważały okresy, często szorstkiego, ale jednak pokoju, a nawet współpracy. Warto przyjrzeć się bliżej wybranym wydarzeniom, które stanowiły swoiste „punkty zwrotne” w stosunkach pomiędzy Polską a państwem zakonu krzyżackiego. Należy jednak pamiętać, że forma państwa polskiego ulegała zmianie. W czasach, gdy sprowadzono Krzyżaków trwało rozbicie dzielnicowe. W czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego była samodzielnym królestwem, a od 1385 r. zawiązała unię z Litwą.

Punkty zwrotne

Sprowadzenie Krzyżaków do ziemi chełmińskiej – sprowadzenie zakonu krzyżackiego przez Konrada I Mazowieckiego datuje się często na 1226 r., jednak pierwsi zakonnicy na pograniczu kujawsko-chełmińskim pojawili się w 1228 r. Ze współczesnej perspektywy często przedstawia się decyzję Konrada, jako wielki błąd polityczny. W rzeczywistości książę nie mógł przewidzieć dalekosiężnych konsekwencji swoich działań. Krzyżacy posiadali swoje domy zakonne w całej Europie i nie byli bynajmniej pierwszym zakonem rycerskim, który pojawił się na ziemiach należących do Piastów, więc wydarzenie to nie było w tamtym czasie niczym niezwykłym. Z założenia mieli oni pomagać księciu mazowieckiemu w obronie północnej granicy jego państwa przed pogańskimi Prusami. Ówczesny wielki mistrz, Hermann von Salza, zadbał o to, aby zdobywane ziemie przechodziły na własność zakonu krzyżackiego i uzyskał kilka ważnych dokumentów. W 1230 r. Konrad Mazowiecki miał nadać Krzyżakom przywilej kruszwicki, który oddawał im w posiadanie ziemię chełmińską i przyległe tereny (czyli, te które i tak znajdowały się poza panowaniem księcia). Historycy spierają się, czy dokument ten był autentyczny, czy został podrobiony przez Zakon. Krzyżacy uzyskali również gwarancje od papieża i cesarza, potwierdzające ich prawo do samodzielnego władania podbitymi ziemiami (złote bulle z Rieti i Rimini). Zakon uniezależnili się w ten sposób od Konrada Mazowieckiego. Przez kolejne lata Krzyżacy i Polscy rycerze wspólnie brali udział w krucjatach przeciwko plemionom pruskim.

Przejęcie gdańska przez Krzyżaków – Na początku XIV w. doszło do konfliktu pomiędzy rządzącym Pomorzem rodem Święców, a pretendentem do tronu polskiego Władysławem Łokietkiem. Ponadto, Łokietek. Zawiedzeni polityką Łokietka Święcowie uznali się poddanymi margrabiów brandenburskich. W 1308 r. wojska Brandenburczyków wkroczyły na Pomorze oraz do samego Gdańska, w którym nadal bronił się gród obsadzony przez załogę polską. Łokietek, nie mogąc w tym czasie udzielić Polakom wsparcia, zgodził się na wezwanie na pomoc Krzyżaków. Przybyłe do gdańska wojska zakonne wymusiły na polskiej załodze opuszczenie grodu. W celu ukarania miasta Krzyżacy ścięli około 60 rycerzy (prawdopodobnie związanych z rodem Święców i Brandenburczyków, nie wiadomo, czy byli wśród nich członkowie polskiej załogi) i wymordowali część mieszczan. Łączna liczba zabitych jest przedmiotem dyskusji między historykami. W pamięci polskiej wydarzenie to zapisało się jako „rzeź Gdańska” i  było uważane za symbol obrony „polskości” Gdańska przed Krzyżakami. W rzeczywistości nie ma to wiele wspólnego z prawdą, wszak panowie pomorscy i Gdańszczanie sami zdecydowali o zerwaniu z Władysławem Łokietkiem. Faktem jest natomiast, że zakon krzyżacki do 1309 r. zajął całe Pomorze Gdańskie, którego nie zwrócił Łokietkowi. Przerwało to okres generalnie pokojowego współistnienia księstw polskich i zakonu krzyżackiego.

Bitwa pod Płowcami – w 1329 r. król czeski, Jan Luksemburski, zawarł sojusz z Krzyżakami przeciwko Polsce. Zgłaszał pretensje do tytułu króla polskiego, które miał odziedziczyć po Wacławie II i Wacławie III. Przyczyną konfliktu ze stroną krzyżacką był natomiast trwający spór o Pomorze Gdańskie oraz wsparcie, którego Łokietek udzielił zaatakowanym przez Krzyżaków i Jana Luksemburskiego Litwinom. W 1331 r. wojska krzyżackie miały się połączyć z wojskami czeskich sojuszników, co mogło stanowić poważne zagrożenie dla państwa polskiego. W wyprawie krzyżackiej na Kujawy przeszkodziły wojska króla polskiego, które doścignęły Krzyżaków pod Radziejowem i odniosły zwycięstwo. Niedługo później druga część armii krzyżackiej uderzyła na Polaków pod Płowcami i zmusiła ich do wycofania się. Ze względu na bliskość tych starć często określa się je zbiorczo jako bitwę pod Płowcami. W rzeczywistości obie strony poniosły duże straty, przez co historycy często określają jej wynik jako nierozstrzygnięty. Sama bitwa miała jednak strategiczne znaczenie dla Łokietka – armia krzyżacka musiała się wycofać do Torunia oraz nie połączyła się z wojskami Jana Luksemburskiego. Bitwa miała również olbrzymie znaczenie propagandowe. Dowiodła, że potężny zakon krzyżacki można pokonać na polu bitwy.

Pokój w Kaliszu – Kazimierz III Wielki, który objął rządy po Władysławie Łokietku w 1333 r. okazał się zręcznym dyplomatą. W 1335 r. na zjeździe w Wyszehradzie uzyskał od Jana Luksemburskiego zrzeczenie się praw do korony polskiej, dzięki czemu udało mu się również rozbić sojusz czesko-krzyżacki. W 1343 r. podpisał wieczysty pokój z zakonem krzyżackim w Kaliszu. Na jego mocy Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską. Kazimierz Wielki uznał prawa Krzyżaków do ziemi chełmińskiej i michałowskiej oraz przekazywał im Pomorze gdańskie jako „wieczystą jałmużnę”, co mogło w przyszłości prowadzić do prób odzyskania go w przyszłości przez polskich władców. Formalnie dopiero pokój kaliski kończył wojnę rozpoczętą w 1327 r. Miał dla stosunków polsko-krzyżackich olbrzymie znaczenie, ponieważ wyznaczał stabilną granicę pomiędzy oboma państwami oraz zaprowadził pokój na kolejne 60 lat, aż to wybuchu wielkiej wojny z Zakonem w 1409 r.

Wielka wojna z zakonem krzyżackim – wbrew pozorom po unii polsko-litewskiej w krewie przez dwadzieścia lat nie doszło do poważnego konfliktu z Polską. Wprawdzie Krzyżacy kontynuowali rejzy na Litwę i próbowali rozgrywać jednych książąt litewskich przeciw drugim, ale udawało się utrzymać formalny pokój z Polską. Przyczyny wybuchu wojny w 1409 r. były złożone, a napięcie między państwami rosło od dłuższego czasu. W 1402 r. Krzyżacy odkupili od Brandenburczyków Nową Marchię, która sąsiadowała z Polską od północnego zachodu, co stwarzało dodatkowe zagrożenie dla Polski. Dodatkowo na Żmudzi wybuchały powstania antykrzyżackie, które wspierał książę Witold. Obie strony zdawały sobie sprawę, że prędzej czy później może dojść do wybuchu wojny i prowadziły do niej przygotowania. W 1409 r. poselstwo polskie w Malborku zadeklarowało, że w razie ataku Zakonu na Litwę Polska dołączy do wojny. Wielki mistrz zdecydował, że w takim razie najlepiej będzie zaatakować bezpośrednio Polskę i w tym samym roku armia zakonu wkroczyła na ziemię dobrzyńską,  zaskakując wojska królewskie. Mimo sukcesów krzyżackich udało się podpisać tymczasowy rozejm. Wojna została wznowiona w 1410 r. Jej decydująca bitwa rozegrała się 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem. Wojska polsko-litewskie rozbiły siły Zakonu i ich zagranicznych gości. W bitwie zginęło 203 z 250 braci rycerzy biorących w niej udział, w tym wszyscy najważniejsi urzędnicy i sam wielki mistrz. Był to olbrzymi cios, destabilizujący całą administrację państwową Zakonu. Mimo sukcesu, wojskom polsko-litewskim nie udało się zdobyć stołecznego Malborka. Do kolejnej ważnej bitwy doszło 10 października pod Koronowem, gdzie mniej liczne wojska polskie rozbiły nową armię zgromadzoną przez Krzyżaków. W 1411 r. podpisano pierwszy pokój toruński. Często określa się go jako nieadekwatny do odniesionego zwycięstwa. Litwa otrzymała zwrot Żmudzi na czas życia Witolda, a Polska ziemię dobrzyńską. Zakon miał zapłacić 100 tysięcy kop groszy praskich, co poważnie nadszarpnęło gospodarkę państwa krzyżackiego.

Sobór w Konstancji –  głównym celem zwołania trwającego w latach 1414-1418 soboru było zakończenie rozłamu kościoła zachodniego. Podjęto na nim również próbę rozstrzygnięcia sporów pomiędzy zakonem krzyżackim, a stroną polską. Występujący w obronie zakonu krzyżackiego dominikanin Jan Falkenberg, potępił stronę polską. Dowodził, że Władysław Jagiełło tak naprawdę nie przyjął chrześcijaństwa i nadal praktykuje pogaństwo. Ponadto, według Falkenberga, Polacy popełniają wielki grzech sprzymierzając się z pogańskimi Litwinami, więc wojna z nimi jest tak samo sprawiedliwa, jak z innymi poganami. W obronie Polaków wystąpił Paweł Włodkowic. W swoich wystąpieniach wyrażał rewolucyjne jak na tamte czasy poglądy. Podważał prawo Krzyżaków do prowadzenia wojny z Litwinami oraz twierdził, że nie można narzucać wiary siłą, ponieważ nie będzie to wiara szczera. Według niego nawet narody pogańskie miały prawo do pokojowego życia na swoim terytorium. Ostatecznie potępiono dzieło Falkenberga, a strona polska uzyskała na soborze znaczący sukces propagandowy, który podminował dobre imię Zakonu na zachodzie.

Wieczysty pokój w Brześciu Kujawskim – został podpisany w 1435 r. De facto dopiero ten pokój zakończył długą serię konfliktów pomiędzy państwem polsko-litewskim a Krzyżakami, zapoczątkowaną w 1409 r. W kwestiach terytorialnych nie nastąpiły istotne zmiany, jednak pokój ten był ważny dla Polski z innych powodów. Po pierwsze, Krzyżacy zobowiązali się, że nie będą dłużej wspierać zbuntowanego księcia litewskiego, Świdrygiełły. Po drugie, w razie naruszenia warunków pokoju stany pruskie mogły wypowiedzieć Zakonowi posłuszeństwo. Zmęczone ciągłymi wojnami rycerstwo i mieszczaństwo zamieszkałe na terenach krzyżackich stało się gwarantem utrzymania pokoju w ciągu następnych dziesięcioleci. Po trzecie, Krzyżacy zobowiązali się, że w kwestiach spornych z Polską nie będą uciekać się do sądów papieskich, ani pośrednictwa cesarza.

Wojna trzynastoletnia – wyniszczające państwo krzyżackie wojny przyczyniły się do znacznego osłabienia gospodarczego kraju. Doprowadziły do tego znaczne zniszczenia wojenne, utrata ludności oraz rosnące koszty utrzymania najemników w służbie krzyżackiej. Zakon próbował zrekompensować straty nakładając nowe zobowiązania na stany pruskie. W XV w. w Europie wzrastało znaczenie miast, a mieszczanie otrzymywali coraz więcej praw od władców. Reformy te nie zostały przeprowadzone w państwie zakonnym, a jego zwierzchnictwo stawało się niekorzystne dla interesów poszczególnych miast. W 1440 r. rycerze i miasta pruskie założyły Związek Pruski, którego zadaniem miała być obrona ich interesów wobec wewnętrznej polityki zakonu krzyżackiego. Wobec dalszych konfliktów Związek Pruski w 1454 r. zdecydował się wypowiedzieć Krzyżakom posłuszeństwo i zajął szereg miast (co było zgodne z warunkami pokoju w Brześciu Kujawskim). Obawiając się odwetu krzyżackiego, związek zwrócił się do króla polskiego, Kazimierza Jagiellończyka, o pomoc. Władca zdecydował się przyłączyć ziemie pruskie do Korony. Naturalnie, doprowadziło to do kolejnej wojny Polski z Zakonem. Po początkowych sukcesach Krzyżacy stopniowo tracili przewagę. Podczas wojny trzynastoletniej zmienił się znacząco sposób prowadzenia wojny. Zamiast zmobilizowanego rycerstwa główną rolę zaczęli odgrywać suto opłacani najemnicy. Jak się okazało, strona polska była w stanie zgromadzić więcej funduszy na opłacenie wojsk, z czym Krzyżacy mieli poważne problemy. Dobitnie pokazało to wykupienie Malborka z rąk najemników czesko-niemieckich w 1457 r. przez króla polskiego. Długa wojna zakończyła się w 1466 r. drugim pokojem toruńskim. Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską oraz michałowską, a także Żuławy z Malborkiem. Stolicę państwa przeniesiono do Królewca. Dodatkowo każdy wielki mistrz musiał złożyć przysięgę wierności królowi polskiemu (chociaż teoretycznie Zakon pozostawał pod władza papieża). Pokój ten ostatecznie wyeliminował państwo zakonne z liczących się krajów europejskich i de facto uzależnił je od Polski.

„Hołd pruski” – tocząca się w latach 1519-1521 wojna z Polską ukazała osamotnienie państwa zakonnego na arenie międzynarodowej. Ostatni wielki mistrz Zakonu, Albrecht Hohenzollern, bezskutecznie próbował zrzucić zwierzchność króla polskiego, nie udało mu się jednak uzyskać znaczącego wsparcia ani w cesarstwie, ani w innych państwach zachodnich. Pogrążona w konfliktach religijnych Europa nie była zainteresowana pomocą dla Krzyżaków. Sam Albrecht wyjechał na tereny cesarstwa, gdzie spotkał się z niemieckim reformatorem – Marcinem Lutrem. Wielki mistrz uległ namowom Lutra i postanowił zakończyć działalność Zakonu w Prusach i przejść na luteranizm. 8 kwietnia 1525 r. podpisano traktat krakowski, który formalnie kończył wojnę z lat 1519-1521. Na jego mocy państwo zakonu krzyżackiego w Prusach stawało się księstwem świeckim, nad którym władzę miał sprawować ród Hohenzollernów. 10 kwietnia 1525 r. doszło do wydarzenia zapamiętanego jako „hołd pruski”, podczas którego Albrecht Hohenzollern jako książę Prus Książęcych złożył Zygmuntowi Staremu przysięgę wierności, tym samym oddając rządzone przez siebie państwo w lenno Królestwa Polskiego. Do 1561 r. przetrwała inflancka gałąź zakonu. Ostatni wielki mistrz inflancki – Gotthard Kettler również złożył przysięgę wierności królowi polskiemu.

Paweł Kowalczyk

Ćwiczenie

Sprawdź, czy zrozumiałeś

Stosunki polsko-krzyżackie to temat bardzo złożony, a powyższe informacje stanowią kompilacje jedynie najważniejszych wydarzeń. Spróbuj wykorzystać zdobytą wiedzę w rozwiązaniu problemu przedstawionego w poniższym metaplanie. Mimo, że odnosi się on do sprowadzenia Krzyżaków na ziemię chełmińską, to w swojej analizie uwzględnij wydarzenia z całej historii sąsiedztwa Polski i Zakonu. Odpowiadając na pytanie uwzględnij polski punkt widzenia.