Czy Bogurodzica to pierwszy hymn Polski?

Współcześnie swój hymn posiadają w zasadzie wszystkie państwa świata, a nawet niektóre organizacje międzynarodowe (np. Unia Europejska). Tak jak ludność poszczególnych krajów, tak treści zawarte w hymnach państwowych bywają zróżnicowane. Najczęściej nawiązują do wspólnej historii i ważnych dla danego narodu wartości. Hymn jest uznawany za jeden z najważniejszych symboli narodowych i często jest śpiewany podczas ważnych świąt i uroczystości państwowych. W Polsce, od 1927 r., hymnem Polski jest Mazurek Dąbrowskiego, co współcześnie gwarantuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ustawa o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych. W przeszłości jednak tak szczegółowe przepisy najczęściej nie obowiązywały, a w historii różne pieśni pełniły rolę swego rodzaju hymnu państwowego. Za jedną z nich uznaje się Bogurodzicę, czyli pochodzącą z czasów średniowiecza pieśń, która uznawana jest za najstarszy zabytek literacki w języku polskim.

Co wiemy o Bogurodzicy?

Niestety, chociaż na jej temat napisano wiele prac naukowych, to wciąż przysparza ona badaczom wiele trudności. Kilka najważniejszych tajemnic nadal pozostaje nierozwiązanych:

• czas powstania

Najstarszym zachowanym egzemplarzem jest tzw. rękopis kcyński, powstały ok. 1407 r., zawierający jedynie dwie strofy. Użyty w niej język wskazuje, że jest to pieśń dużo starsza. Najczęściej przyjmuje się, że powstała ona ok. XIII w. Późniejsze rękopisy i wersje drukowane zawierają więcej zwrotek, jednak dwie pierwsze uznaje się za pierwotne i najstarsze.

• autorstwo

W XVI w. Jan Łaski przypisywał jej autorstwo św. Wojciechowi, jednak historycy uważają to za mało prawdopodobne. Nie ma żadnych pewnych poszlak źródłowych, dotyczących autora utworu. Z pewnością był on dobrze wykształcony i znał się na panujących w średniowieczu kanonach poezji. Stworzył utwór o skomplikowanym języku, wierszowaniu i trudnej melodii. Bogurodzica najprawdopodobniej od początku była przystosowana do śpiewania.

• znaczenie tekstu

Język polski w średniowieczu znacznie różnił się od dzisiejszego. Tekst Bogurodzicy zawiera dużo trudnych do zrozumienia w dzisiejszych czasach słów: zwolena, zyszczy, spuści, bożycze, zbożny itd. O ile tłumaczenie tych słów na współczesny język wydaje się stosunkowo łatwe, o tyle ich rzeczywisty sens jest przedmiotem dyskusji wśród badaczy.  Pojawiały się również różne pomysły na temat tego, czy tekst powstał w kręgu kultury łacińskiej, czy też wschodniej, zawierającej wpływy bizantyńskie. Część  badaczy zwracało uwagę, że niektóre znane z rękopisu kcyńskiego słowa, mogły być archaiczne i niezrozumiałe już w czasie jego powstania. Może być to dowodem na dużo starszy rodowód tekstu.

Rękopis Bogurodzicy przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, sygn. 408, karta 87 verso. Wikipedia. Domena publiczna.

Charakter religijny

Bogurodzica jest uznawana za najstarszy zachowany utwór literacki w języku polskim. W przeciwieństwie do dzisiejszego polskiego hymnu państwowego, Bogurodzica ma charakter religijny. Pierwsza strofa skierowana jest do Matki Boskiej, a druga do Jezusa Chrystusa, za pośrednictwem Jana Chrzciciela. Kompozycja podobna jest do motywu zwanego deesis (modlitwa, błaganie), który był często umieszczany na obrazach i ikonach. Przedstawiał umieszczonego w centrum Jezusa oraz znajdujących się u jego boków Matkę Bożą i Jana Chrzciciela, którzy mieli być pośrednikami między ludźmi a Bogiem. W średniowiecznej i nowożytnej Polsce panowało bardzo silne przywiązanie do religii chrześcijańskiej, nic więc dziwnego, że pieśń religijna zyskała również znaczenie państwowe.

Czy Bogurodzica posiada cechy hymnu?

Wzmianki o wykorzystaniu Bogurodzicy, jako wspólnego dla rycerstwa hymnu pojawiają się w piętnastowiecznej kronice Jana Długosza. Według niego, została ona odśpiewana przez rycerstwo polskie przed rozpoczęciem bitwy pod Grunwaldem, 15 lipca 1410 r.:

„Kiedy zaczęła rozbrzmiewać pobudka, całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzica, a potem potrząsając kopiami rzuciło się do walki.” (tłum. J. Mrukówna)

Pierwsze polskie święto narodowe – według Jana Długosza po bitwie pod Grunwaldem, król Władysław Jagiełło nakazał, aby co roku, 15 lipca, w całym kraju odbywały się uroczystości dziękczynne za odniesione zwycięstwo. Uważa się, że było to pierwsze formalnie ustanowione święto narodowe w Polsce.

Kronikarz używa tutaj bardzo wymownego sformułowania: carmen patrium, czyli pieśń ojców lub pieśń ojczysta. W relacji Długosza Bogurodzica została odśpiewana jeszcze przed bitwami pod Dąbkami koło Nakła (1431 r.) i Wiłkomierzem (1435 r.). W XV wieku pieśń była silnie związana z dynastią Jagiellonów. Śpiewano ją między innymi podczas koronacji Władysława Warneńczyka i podczas innych ważnych wydarzeń państwowych. W ciągu XV w. dopisywano do Bogurodzicy kolejne strofy, z której jedna była prośbą o wstawiennictwo za króla polskiego.

W 1506 r. pieśń została umieszczona i wydrukowana w tzw. Statucie Łaskiego (od imienia autora – Jana Łaskiego). Stanowił on zbiór praw obowiązujących w Królestwie Polskim. Był to w tamtym czasie jeden z najważniejszych dokumentów państwowych. O wysokim statusie Bogurodzicy świadczy fakt, że jej tekst został umieszczony na samym początku Statutu Łaskiego.

Pod koniec XVI i w XVII w. popularność pieśni znacznie się zmniejszyła. O ile co jakiś czas próbowano przywrócić jej świetność, to stała się ona bardziej pieśnią kościelną, niż hymnem państwowym, czy pieśnią bitewną Polaków. Narzekał na to w XVII w. m. in. dominikanin, Fabian Birkowski.

Bogurodzica nie była hymnem państwowym w dzisiejszym tego słowa rozumieniu. Szczyt jej popularności przypadł na czasy panowania Jagiellonów, kiedy była śpiewana przed bitwami oraz podczas ważnych uroczystości, np. koronacji. W dzisiejszych czasach tekst hymnu, sposób i okoliczności jego wykonania są ściśle uregulowane przepisami prawnymi. Chociaż Bogurodzica ukazała się w Statucie Łaskiego, to nie wskazywał on bezpośrednio na tak wyjątkowy status tej pieśni. Mimo to była pieśnią łączącą rycerstwo polskie oraz była przypisywana królom, szczególnie z dynastii Jagiellonów. Ze względu na jej wyjątkowy charakter często uznaje się, że można ją określić mianem pierwszego hymnu Polski.

Znaczenie Bogurodzicy dzisiaj

W dzisiejszych czasach pieśń zachowała przede wszystkim charakter religijny. Śpiewana jest w polskich kościołach podczas różnych uroczystości. Wykonywana jest również przez chóry specjalizujące się w wykonywaniu muzyki dawnej. Ponieważ jest jednym z najstarszych zabytków językowych polskiej kultury, o Bogurodzicy uczy się w szkołach na lekcjach języka polskiego i historii. Popularności w XIX w. przysporzyła jej powieść Henryka Sienkiewicza Krzyżacy (aby dowiedzieć się więcej na jej temat zajrzyj tutaj: Kilka słów o tym, czy Sienkiewicz prawdę pisał), a w XX w. ponownie za sprawą ekranizacji powieści w reżyserii Aleksandra Forda, z 1960 r. 

Ćwieczenia

Mazurek Dąbrowskiego (fragment)

Jeszcze Polska nie zginęła,
Kiedy my żyjemy.
Co nam obca przemoc wzięła,
Szablą odbierzemy.

Marsz, marsz, Dąbrowski…

Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę,
Będziem Polakami.
Dał nam przykład Bonaparte,
Jak zwyciężać mamy.

Źródło: Ustawa o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach Państwowych.

1. Zastanów się, w jakich okolicznościach śpiewano Bogurodzicę w średniowieczu i czasach nowożytnych, a w jakich śpiewa się dzisiaj Mazurka Dąbrowskiego. Wskaż różnice pomiędzy okolicznościami wykonywania obu hymnów.
2. Porównaj teksty Bogurodzicy (w tłumaczeniu) oraz Mazurka Dąbrowskiego. Zastanów się, czym różnią się teksty obu hymnów. Porównaj wartości, jakie przyświecały twórcom pieśni żyjącym w średniowieczu, a jakie autorom współczesnego hymnu Polski.

Paweł Kowalczyk